Κράτος και Κοινωνία πριν το Κίνημα των Ζηλωτών [εισήγηση εκδήλωσης]

Κράτος και Κοινωνία πριν το Κίνημα των Ζηλωτών

Για μια, όσο το δυνατό, καλύτερη κατανόηση του κινήματος των Ζηλωτών, οφείλουμε να εξετάσουμε δύο παραμέτρους, αρκετά σημαντικές για τα δεδομένα της εποχής:

Α) Την κοινωνική κατάσταση της Θεσσαλονίκης την εποχή που θα ξεσπάσει η συγκεκριμένη εξέγερση, περίπου δηλαδή στα μέσα του 14^ου αι.,

Β) Την γενικότερη οικονομικό – πολιτική κατάσταση στο Βυζάντιο ή αλλιώς Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Ξεκινώντας από το τελευταίο, οφείλουμε να πούμε ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία μπαίνει σε καθεστώς παρακμής ήδη από τον 12^ο αιώνα, όπου η οικονομική πολιτική της δυναστείας των Κομνηνών οδηγεί στην συρρίκνωση της κοινωνικής τάξης των μικροϊδιοκτητών. Σταδιακά λοιπόν, η σχέση ανάμεσα σε κράτος και χωρικό αλλάζει σε γαιοκτήμονα – χωρικό. Οι αριστοκράτες γαιοκτήμονες θα λάβουν την ονομασία «Δυνατοί». Αυτοί θα προσπαθήσουν με εξαγορές, εκβιασμούς και άλλες αυθαιρεσίες να μεγαλώσουν τα «κτήματα» τους και την πολιτική τους δύναμη. Θα ασκήσουν κυριαρχική εξουσία στις περιοχές τους, διαθέτοντας ιδιωτικό στρατό και φυλακές. Επίσης θα πέσει επάνω τους ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης για το καθεστώς διαφθοράς που συντηρούνταν στα υψηλά και χαμηλά κλιμάκια της βυζαντινής ιεραρχίας.

Μεγάλες κτηματικές περιουσίες ωστόσο κατείχαν οι εκκλησίες και τα μοναστήρια, τις οποίες εκμεταλλεύονταν οι μοναχοί και οι πάροικοι, οι οποίοι με τη σειρά τους έπρεπε να πληρώνουν φόρους.

Από το 1261 και την άνοδο των Παλαιολόγων στην κεντρική εξουσία, καθώς και την κατάργηση της “Pax Mongolica”, παρατηρείται επιδείνωση των οικονομικών συνθηκών στην αυτοκρατορία, κάτι το οποίο σε συνδυασμό με το γεγονός ότι, αναπτύσσεται έντονα η εμπορική κίνηση στα λιμάνια της Ιταλίας, κλιμακώνει το κλίμα της γενικής δυσαρέσκειας. Δεν πρέπει να λησμονούμε επίσης ότι, η αύξηση των φόρων τους τελευταίους αιώνες γέννησε εξεγέρσεις και κινήματα και από πολλούς ιστορικούς ήταν ένας πολύ σημαντικός παράγοντας που έφερε τους Οθωμανούς προ των πυλών. Αρκετοί μαρξιστές ιστορικοί αναφέρουν μάλιστα ότι οι ανατολικές επαρχίες της Αυτοκρατορίας είδαν τους Οθωμανούς ως απελευθερωτές.

Και μιας που αναφερθήκαμε σε Οθωμανούς, είναι αναγκαίο να ειπωθεί ότι εκείνη την περίοδο (13-14^ος αι.) στην Αυτοκρατορία δεν λείπουν οι εμφύλιες συγκρούσεις, αλλά και οι εξωτερικές απειλές, οι οποίες παίρνουν σάρκα και οστά με την κυριαρχία των Σέρβων στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας. Όλα αυτά τα γεγονότα συνθέτουν μια πραγματικότητα οδυνηρή για τον απλό λαό, η οποία μετουσιώνεται σε ένα κλίμα έντονης δυσαρέσκειας.

Ας περάσουμε όμως από το γενικό στο ειδικό, και στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Το ερώτημα είναι απλό: για ποιο λόγο το κίνημα τον Ζηλωτών αναπτύχθηκε στη Θεσσαλονίκη κι όχι κάπου αλλού; Εδώ δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε το γεγονός ότι από πολλούς ιστορικούς η Θεσσαλονίκη θεωρείτο η πιο σημαντική πόλη του Βυζαντίου μετά από την Κων/πολη.  

 Πρώτος και σημαντικότερος παράγοντας λοιπόν, κατά τη γνώμη μας, ήταν η εμπορική κίνηση της πόλης που αποτελούσε και αποτελεί μέχρι και σήμερα λιμάνι. Γιατί κάθε λιμάνι πέρα από σημείο ανταλλαγής εμπορευμάτων αποτελεί κι έναν πόλο ανταλλαγής ιδεών, τόπος συνάντησης πολιτισμών, επαφής μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών εθνοτήτων και θρησκειών. Tο λιμάνι διαρρηγνύει τα κλειστά σύνορα κάθε τοπικής κοινωνίας και φέρνει κοντά το «εμείς» με το «άλλοι».

Ο δεύτερος παράγοντας σχετίζεται με τις πολλαπλές μαρτυρίες που έχουμε ότι στη Θεσσαλονίκη λειτουργούσαν ακόμη αρχαιοελληνικοί θεσμοί όπως η εκκλησία του Δήμου και το βουλευτήριο, θεσμοί οι οποίοι αν κρίνουμε από τις συνθήκες της εποχής, αποτελούν ότι πιο αμεσοδημοκρατικό έχει να διαφημίσει μια βυζαντινή πόλη. Σε γενικές γραμμές, η πόλη διατηρούσε σε πολύ μεγάλο βαθμό την αυτονομία της, και μέσω της τοπικής αυτοδιοίκηση και μέσω της νομοθεσίας, καθότι ίσχυαν τοπικοί νόμοι που ψηφίζονταν από τη Γερουσία και το Δήμο.

Οι κοινωνικές τάξεις τώρα, τις οποίες συναντούμε είναι τρεις: οι ελεύθεροι πολίτες, οι δουλοπάροικοι και οι δούλοι. Οι ελεύθεροι χωρίζονταν σε Δυνατούς, μέσους και πένητες, με τους Δυνατούς να έχουν στα χέρια τους μεγάλες εκτάσεις γης, οικίες και κεφάλαιο και τους μέσους να ασχολούνται με το εμπόριο. Σε επιστολές της εποχής περιγράφεται τον 14^ο αι. στην πόλη μια όξυνση των ανισοτήτων ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις, η οποία συνοδεύεται με περιόδους παγώματος πληρωμής μισθών, με ένα νομοθετικό σύστημα κομμένο και ραμμένο στα μέτρα της κυριαρχίας, και με έντονα τα φαινόμενα της τοκογλυφίας. Ο Θεόδουλος Μοναχός γράφει μάλιστα ότι στη δεκαετία του 1920 δεν υπάρχουν νόμοι και ο λαός εξεγείρεται συχνά εναντίον των πλουσίων, των οποίων και παίρνει τις περιουσίες.    

Οι δούλοι θα αποτελέσουν και τον πυρήνα της οργανωμένης λαϊκής δυσαρέσκειας του κινήματος των Ζηλωτών. Και να διευκρινίσουμε ότι οι δούλοι δεν ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες για να έχουν συνδικαλιστικές αρχαιρεσίες. Οι Ζηλωτές από την άλλη προήλθαν από μεταναστευτικά αγροτικά στρώματα τα οποία προήλθαν από τα νησιά. Η Αρβελέρ αναφέρει ότι οι Ζηλωτές αποτελούν τους απόκληρους της κοινωνίας. Κατά τον Κωτσιόπουλο, ο οποίος κατά τα άλλα αναπαράγει έναν συντηρητικό λόγο στη μελέτη του, δεν μπορεί να υποστηριχθεί με ευκολία ότι οι Ζηλωτές ήταν ένα αυτοτελές κομμάτι του θεσμικής πολιτικής σκηνής και ήταν κατά τα άλλα μια μειονοτική φανατική θρησκευτική ομάδα. Αλλά αυτό θα το εξετάσουμε στη συνέχεια…

Χρήσιμη Βιβλιογραφία:

1.      Τεμεκενίδης Γ., Η Επανάσταση των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη, εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη, 2001

2.      Κωτσιόπουλος Κ., Το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη, 1997

3.      Βακαλόπουλος Α., Η «Μονωδία επί τοις εν Θεσσαλονίκη πεσούσι» (1346) του Δημητρίου Κυδώνη και τα ιστορικά στοιχεία της για την ψυχολογία των επαναστατημένων μαζών στη στάση του 1342 κ.ε., εκδ. Ανάτυπο, Θεσσαλονίκη, 1994, σ.79-98

4.      Βακαλόπουλος Α., Ιστορία του Νέου ελληνισμού, εκδ. Σταμούλης Α., 2000

5.      Levtchenko M. V., Byzance (Des Origines à 1453), Paris, Payot, 1949

6.      Tafrali O., Θεσσαλονίκη : από τις απαρχές έως τον 14ο αιώνα, Αθήνα : Τροχαλία, 1994

7.      Vasiliev Α.Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, μτφρ. Δημοσθ. Σαβράμη, Αθήνα: Μπεργαδής, 1954

8.      Κορδάτος  Γ.,  Ακμή και παρακμή του Βυζαντίου, Εκδόσεις Μπουκουμάνης, 1974

9.      Koρδάτος Γ., Η κομμούνα της Θεσσαλονίκης 1342-1349, εκδ. Συλλογή, 2009

10.  Αρβελέρ Γ. Ε., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ. Ψυχογιός

11.  Οστρογκόσκυ Γ., Η ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ.3, εκδ. Βασιλόπουλος

12.  Ζakynthinos D., Crise monétaire et économique à Byzance du XIIIème au XVème siècle, Athens, 1948