Ο Ντουρρούτι & ο μίτος της Κοινωνικής Απελευθέρωσης

του Άρη Τσιούμα

Ο Αμορός τοποθετεί τον Ντουρρούτι του μέσα στον λαβύρινθο της ισπανικής επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου και τι σημαίνει αυτό, ότι με όχημα τον εμβληματικό αναρχικό ο συγγραφέας ουσιαστικά προσωποποιεί συμβολικά την επανάσταση και έτσι ακολουθεί την ιστορική διαδρομή του Ντουρρούτι μέσα στον λαβύρινθο, δηλαδή την αντεπανάσταση, την αντίδραση, την οποία ο Αμορός με σπουδή κατορθώνει και εντοπίζει όπου κι αν αυτή εμφανίζεται, ακόμη κι εκεί που δεν θα έπρεπε να υπάρχει, δηλαδή στους κόλπους του ίδιου του ελευθεριακού κινήματος. Ναι, ο Ντουρρούτι όπως και στις περισσότερες προσεγγίσεις του εμφανίζεται κι εδώ ως το απόλυτο καλό, συγκεντρώνει την λαϊκή ευθύτητα, με μια αδιαπέραστη ανιδιοτέλεια, συνθέτοντας μια δυναμική και ανυποχώρητη οξυδέρκεια που αγωνίζεται για έναν καλύτερο κόσμο. Όμως όλα αυτά τα στοιχεία που δεν είναι παρά τα ίδια τα υλικά, οι έννοιες και οι αξίες που έχουν καλλιεργηθεί μέσα και από το ισπανικό προλεταριάτο της Ισπανίας αναδεικνύονται λαμπρότερα σε αντιπαράθεση με τη μοχθηρία, την πανουργία, τη δολιότητα και όλα τα συνώνυμα που περιγράφουν την κοινωνική αποτύπωση της λειτουργίας που ονομάζουμε εξουσία.

Επιλέξαμε κάποια σημεία που κρίνουμε ότι είναι τα πιο σημαντικά και ταυτόχρονα χρήσιμα για εμάς σήμερα, ώστε να τα αναδείξουμε γιατί πρέπει να πούμε ότι η επιλογή να εκδώσουμε το βιβλίο του Αμορός, όπως παλιότερα κι άλλους τίτλους που σχετίζονταν με το γεγονός της ισπανικής επανάστασης όπως το Μέσα στην Ομίχλη του Άμπελ Παθ ή οι Mujeres Libres της Μάρθα Άκελσμπεργκ, δεν γίνεται αποκλειστικά για ιστορικούς λόγους, αλλά κυριότερα για να αντλήσουμε παραδείγματα αγώνα και πείρα που μπορεί να χρησιμεύσει στη δική μας απόπειρα σήμερα, με όσα βέβαια χωρίζουν τις εποχές, τους ανθρώπους και τους τόπους, αλλά και με όσα ενώνονται μέσα στο καθολικό όραμα της ανθρώπινης χειραφέτησης που παραμένει κοινό μέσα στο χρόνο, σε όλους τους τόπους κι αφορά κάθε έναν από τα εκατομμύρια των καταπιεσμένων της Υδρογείου.

Ένα πρώτο στοιχείο που ξεχωρίζει είναι ότι παρά τις όποιες οπισθοχωρήσεις, τα όποια λάθη παρά την παρουσία ακόμα και ανθρώπων αστικής καταγωγής, το ελευθεριακό κίνημα της Ισπανίας υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα βαθιά προλεταριακά κινήματα όλων των εποχών και παρέμεινε τέτοιο σε όλη την τρομερή ιστορική διαδρομή του από τα μέσα του 19^ου αιώνα μέχρι και το τέλος του εμφυλίου πολέμου και την ήττα.

Παρατηρούμε, με μικρές εξαιρέσεις (μια από αυτές ο Σαντιγιάν) μια έντονη έλλειψη των οργανικών διανοουμένων που συναντάμε συνήθως σε άλλα παρόμοια κινήματα, φαίνεται ότι όλη η κοπιώδης πνευματική εργασία αυτού του μεγάλου κοινωνικού και πολιτικού οργανισμού προέρχεται όντως από μια συστηματοποιημένη παρατήρηση ένα μπόλιασμα της λαϊκής πρακτικότητας με τις δυνατότητες που χαρίζει ο μοντέρνος ορθολογισμός της εποχής, όπως τον κατανοούσε και τον εφάρμοζε ο ιβηρικός αναρχισμός. Αυτό δεν σήμαινε ασφαλώς ότι δεν υπήρχαν ιδιαίτερες και λαμπρές προσωπικότητες που ωθούσαν τα πράγματα όμως η έκταση της κοινωνικής ανασύνθεσης, η διαμόρφωση ενός νέου κόσμου στο κέλυφος του παλιού ήταν μια διαδικασία στην οποία στόχος ήταν η εμπλοκή όσο το δυνατόν περισσότερων ή δυνατόν και όλων.

Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει καθόλου, όπως υπογραμμίζει μέσα στη ροή του κειμένου του και ο Αμορός, ότι δεν υπήρχε ηγεσία στο ελευθεριακό κίνημα που συγκρότησαν η CNT και η FAI, το συνδικάτο δηλαδή και η πολιτική οργάνωση των αναρχικών. Μάλιστα κάποιες φορές αυτή εμφανίζεται κάθετη και αυστηρή, ακόμη κι αν προέκυπτε ως φυσική ηγεσία των επαναστατών που οι μάζες αναγνώριζαν ως πρωτοπόρους, αγκάλιαζαν και στήριζαν πραγματικά, όπως φυσικά πριν από οποιονδήποτε άλλον τον ίδιο τον Μπουεναβεντούρα Ντουρρούτι. Δεν είμαστε αφελής, ούτε ήρθαμε σήμερα να αναγνωρίσουμε ότι όλα τα κοινωνικά κινήματα φέρουν την ηγεσία τους, αλλά από την άλλη όπως έχει ειπωθεί και παλιότερα σε μια γνωστή ρήση το ότι στην πολιτική δεν υπάρχουν αθώοι δεν σημαίνει ότι είμαστε όλοι το ίδιο ένοχοι. Με απλά λόγια η φυσική και συλλογική ηγεσία που αναδύθηκε από τα σπλάχνα του κινήματος παρά τα λάθη, τις αντιπαραθέσεις και τις αντιθέσεις ποτέ ούτε διανοήθηκε να χρησιμοποιήσει λογικές εξόντωσης ή απομόνωσης, εξορίας ή άλλων μορφών βασανισμού απέναντι στους εσωτερικούς, και μάλιστα ούτε καλά καλά και στους εξωτερικούς αντιπάλους. Αποτελεί ένα διαρκές ζήτημα που επιμένει ωστόσο το πώς σε συνθήκες κατεπείγουσες και ιδιαίτερες θα διασφαλιστεί η πορεία των κινημάτων στη βάση των αρχών τους και όχι στις υποκειμενικές ερμηνείες των ηγετικών στελεχών τους.

Ένα ακόμη ζήτημα που αναδύεται στο σήμερα από την ιστορική αναφορά είναι αυτό του Οργανωτικού Δυϊσμού, με απλά λόγια δηλαδή την ταυτόχρονη παρουσία των Αναρχικών μέσα στις κοινωνικές μάζες αλλά και στη λειτουργία της δικιάς τους Πολιτικής Οργάνωσης. Αποτελεί ιστορικό γεγονός ότι δεν υπήρξε ποτέ επαναστατικό κίνημα που δεν συνέδεσε την ονομαζόμενη δουλειά στις μάζες με την συλλογική συνείδηση μιας οργάνωσης ιδεολόγων. Το πρόβλημα που γέννησε το ισπανικό παράδειγμα ωστόσο τέθηκε όχι όταν αυτή η απλή λογική εφαρμόστηκε με συνέπεια αλλά όταν η ηγετική ομάδα της ομοσπονδίας εκβιαζόμενη και πιεζόμενη από την κατάσταση αναγκάστηκε να αποποιηθεί μεγάλο κομμάτι των αρχών της. Παρόλα αυτά το συμπέρασμα όσο αφορά τα επαναστατικά εργαλεία στη σύγχρονη περίοδο δεν έχει αλλάξει: η σύνθεση που προϋπόθεσε έναν επικείμενο θρίαμβο για τις υπάγωγες τάξεις, για το εργατικό προλεταριάτο κάτω από τις επαναστατικές σημαίες του ιστορικού αναρχισμού δεν είναι άλλη από τη CNT και τη FAI, τούτα τα λατινικά αρχικά έγιναν ο λαμπρός φάρος της χειραφέτησης γιατί κατόρθωσαν να εμπερικλείουν πόθους κι ανάγκες, ακόμα και μίση βέβαια σε μια κοινωνία εξαθλίωση που υποσταθμίζονταν όμως μπροστά στην πανανθρώπινη ιδέα της ελευθερίας και της ισότητας. Ήταν και παραμένει απλή και λογική σκέψη ότι ένας ή περισσότεροι επιδραστικοί επαναστάτες δεν αρκούν ποτέ για να αλλάξουν τον κόσμο χωρίς την υποστήριξη των μαζών και από την άλλη οι ίδιες οι πλατιές μάζες των καταπιεσμένων για να κατορθώσουν να πετύχουν την χειραφέτησή τους πρέπει να έρθουν σε επαφή με ένα καθολικό πρόταγμα απελευθέρωσης.

Θα πρέπει ωστόσο να γίνει ξεκάθαρο ότι δεν είμαστε εδώ για να κρίνουμε από την ασφάλεια που μας παρέχει η χρονική απόσταση τα όποια σφάλματα, ωστόσο προσπαθούμε να καταλάβουμε για να χτίσουμε ένα νέο κίνημα που θα έχει περισσότερη πείρα και επίσης μια οργάνωση όπου τα μέλη της θα έχουν μια καλή εικόνα και μια βαθύτερη γνώση των ζητημάτων που προέκυψαν στον βηματισμό της ιστορικής διαδρομής του Αναρχισμού. Αυτή η λειτουργία είναι εξαιρετικά σημαντική για εμάς καθότι η έννοια της Οργάνωσης δεν αποτελεί μια χίμαιρα ή μια φιλολογική συζήτηση, αλλά απτή πραγματικότητα μέσα από την απόπειρα της Αναρχικής Πολιτικής Οργάνωσης.

Κι εδώ θα ήθελα να θέσω μια ακόμη σημείωση προφανώς σχετική με το ίδιο το νόημα του βιβλίου που είναι μια ιστορία του οργανωμένου αναρχισμού. Άκουσα πρόσφατα σε μια εκδήλωση έναν σύντροφο να καταθέτει την εκτίμηση ότι οι απόπειρες οργάνωσης του αναρχισμού στον ελλαδικό χώρο έχουν αποτύχει. Η διαφωνία μας με αυτή την εκτίμηση δεν είναι μόνο αυτονόητη εξαιτίας ενός τελείως διαφορετικού βιώματος, είναι βαθύτερη πολιτική. Κατά την άποψή μας η υπόθεση της εδραίωσης της οργανωτικής αντίληψης μέσα στο αναρχικό κίνημα είναι μια σχετικά πρόσφατη διαδικασία τουλάχιστον με την κοινωνική σύνθεση και τις προοπτικές των σημερινών αγωνιστών που την υπερασπίζονται. Είναι προφανές ότι η πρώτη σπορά είναι εν μέρει δεμένη διαλεκτικά με την προηγούμενη της κατάσταση, οπότε θα ήταν απλά άστοχο να πιστεύαμε σε μια εύκολη επιτυχία, όπως κι αν την έχει ο καθένας στο νου του. Αντιθέτως σε αυτήν την σύνθετη κατάσταση που χρειάζεται χρόνο και νέες προκλήσεις που θα διαπεράσει για να θεμελιωθεί κανείς δεν μπορεί να πει ότι τα πράγματα παραμένουν ίδια. Ακόμη και προηγούμενες μορφές συλλογικής δράσης των αναρχικών που έχουν σήμερα χάσει τη δυναμική τους έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της συνέχειας. Πριν λίγα χρόνια η οποιαδήποτε αναφορά σε οργάνωση απευθείας ταυτιζόταν και καταγγελλόταν ως κομμουνιστική και σταλινική παρεκτροπή, σήμερα ακόμη και όσοι δεν έχουν κατανοήσει ακριβώς ή δεν έχουν βιώσει την εμπειρία μιας οργανωτικής προσπάθειας αναφέρονται στην οργάνωση και τον αγώνα για την Αναρχία. Άλλωστε την έννοια της αποτυχίας έχει νόημα να την σκεφτόμαστε αφαιρετικά, πρέπει να δούμε τι θα μπορούσε να λείπει, αν δεν υπήρχαν αυτές οι προσπάθειες και τα μικρά τους επιτεύγματα. Αν σήμερα γίνονται σε ένα υπόγειο εργαστήριο αύριο θα εκδηλωθούν εκεί που πραγματικά ανήκουν: στο κοινωνικό ξέφωτο. Παραμένουμε αθεράπευτα αισιόδοξοι για το μέλλον του αναρχισμού μας, άλλωστε η επιτυχία είναι ό,τι δεν είναι ακόμα εδώ και τίποτε περισσότερο.

Η Ισπανία σήμερα μας μαθαίνει την επανάσταση ως ρεαλιστικό σχέδιο κι όχι ως κατακλείδα αφηρημένων σκέψεων. Μας ενδιαφέρει πρωτίστως να δούμε μια σύνθεση των δυνατοτήτων με τις επιθυμίες, δεν μπαίνουμε πια στις ιστορικές συζητήσεις με την πίστη του ζηλωτή αλλά με το ανοιχτό πνεύμα του αγωνιστή που αναζητά το μονοπάτι. Γι’ αυτό διαβάζουμε πάντα περπατώντας. Τούτο το συγκεκριμένο βιβλίο μπορεί να συγκαταλεχθεί στη λεγόμενη «βιβλιογραφία της απομυθοποίησης» γιατί η δίκαιη και εμπεριστατωμένη κριτική του παραμένει σε σημεία της ιδιαίτερα αυστηρή. Όπως όμως σημειώναμε κατά την έκδοση το βιβλίο, πόσο μάλλον εμείς, δεν επιθυμούμε ασφαλώς να απογοητεύσουμε ή να ισοπεδώσουμε τις κατακτήσεις των ιδεολογικών μας προγόνων, αντιθέτως στρεφόμαστε ξανά και ξανά στην Ισπανία με ζεστή καρδιά μα και ειλικρίνεια γιατί παραμένει το πιο ασύλληπτο άλμα που έκανε η ανθρωπότητα προς την χειραφέτηση της.

Κλείνοντας τις σημειώσεις μας με αφορμή το βιβλίο οφείλουμε να μείνουμε και σε ένα σημείο που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο, όχι από κάποια εμμονή του συγγραφέα αλλά εξαιτίας των αντικειμενικών ιστορικών δεδομένων. Ο αναρχισμός ήταν είναι και θα είναι εκτός των άλλων, ως ένα κίνημα ελευθερίας ένα αντιμπολσεβίκικο κίνημα πέρα ως πέρα. Όπου ο κοινωνικός επαναστατικός αναρχισμός συγκροτήθηκε σε δύναμη που αξίωνε την υπεράσπιση του δικού του προγράμματος μοιραία βρέθηκε σε ένοπλη σύγκρουση με τον μπολσεβικισμό, στην Ουκρανία του Νέστορ Μάχνο κατά την περίοδο του δεύτερου αντάρτικου και στην Ισπανία τον Μάη του 1937. Πιο συγκεκριμένα στο βιβλίο ο συγγραφέας υποστηρίζει έμμεσα την πιθανότητα ο Ντουρρούτι να έπεσε νεκρός ως αποτέλεσμα μιας σταλινικής πλεκτάνης. Αν και δεν υπάρχουν τα ντοκουμέντα που θα αποδείκνυαν την εκτίμηση η πολιτική κατάσταση επιτρέπει μια τέτοια σκέψη: την ίδια περίοδο στη Σοβιετική Ρωσία ολοκληρώνονται οι "δίκες της Μόσχας" και εκατοντάδες πρώην μπολσεβίκοι ηγέτες εκτελούνται. Την επόμενη χρονιά στην Ισπανία στελέχη του φιλο-τροτσκιστικού POUM και οι αναρχικοί αγωνιστές Μπερνέρι και Μπαρμπιέρι δολοφονούνται και εξαφανίζονται μετά από ενέργειες της μυστικής αστυνομίας της GPU που ελέγχεται από το κομμουνιστικό κόμμα και πράκτορες της ΕΣΣΔ.

Είναι απολύτως λογικό, η Αριστερά σε όλες τις εκφάνσεις της και ο μπολσεβικισμός ιδιαίτερα να αποτελεί το τελευταίο τέχνασμα της διαχωρισμένης εξουσίας, μια κιβωτός για να σώσει τον εαυτό της από την κοινωνική πλημμυρίδα, μόνο και μόνο για να την καταστρέψει όταν νοιώσει να πατάει και πάλι γερά στα πόδια της κι όσοι την πολέμησαν πραγματικά έχουν πια αποδυναμωθεί ουσιαστικά.

Ως επίλογο θα θέλαμε όμως να πούμε ότι η Ιστορία είναι ένα πράγμα και οι άνθρωποι που την φτιάχνουν ένα άλλο, ίσως κανείς δεν μπορεί να σταθεί έξω από την ιστορία που διαμορφώνει τον αισθητό κόσμο, όμως τα εργαλεία μας μπορούν να βρεθούν σε σημεία που δεν περιμέναμε αν μπορούμε να διατηρήσουμε καθαρή τη ματιά μας έτσι σε έναν στίχο που μπορεί να συγκινήσει ακόμα, ένας σημαντικός κουβανός ποιητής ο Ρομπέρτο Φερνάντες Ρεταμάρ έγραφε ότι «είναι προτιμότερο να ανάψεις ένα κερί παρά να καταριέσαι το σκοτάδι», ο Ρεταμάρ ήταν στενός συνεργάτης ενός άλλου επαναστάτη που επίσης ορίστηκε ως σύμβολο, του Τσε Γκεβάρα, δεν ξέρω αν ο Τσε ήξερε για τον Ντουρρούτι, - ίσως, φαίνεται πάντως ότι υπήρξαν άνθρωποι που φτιάχτηκαν από το ίδιο υλικό, η ήττα της Ισπανίας διέσωσε τον Ντουρρούτι, αυτήν τη διαχρονική πυξίδα των ανυπότακτων, πριν εφευρεθεί η ενσωμάτωση του ποπ αρτ, και πριν τα απελευθερωτικά οράματα γίνουν ένα απέραντο σφαγείο με γκούλαγκ, δολοφονίες, πλεκτάνες και μυστικές υπηρεσίες.

Αυτό το βιβλίο είναι ακόμη ένα κερί που επιμένουμε να ανάβουμε λοιπόν, όχι τιμής ένεκεν για όσα συνέβησαν αλλά, ελπίζοντας να καταφέρουμε να βάλουμε όντως φωτιά όχι στο ένα αντικείμενο ή το άλλο όχι στο ένα σύμβολο ή το άλλο αλλά στο ίδιο το κρατικο – καπιταλιστικό σύστημα.

Κι όπως μου έλεγε ένας επίσης σημαντικός σύντροφος χθες μόλις, καμιά φορά μοιάζει να τα πηγαίνουμε καλύτερα με τους νεκρούς παρά με τους ζωντανούς, και είναι όντως μια άσχημη κοινή μοίρα για τους ιστορικούς και τους επαναστάτες να πρέπει να περνάνε τόσο χρόνο με τους νεκρούς για να αποκρυπτογραφήσουν τους ζωντανούς, ωστόσο ο αναρχισμός είναι το κίνημα υπεράσπισης και εορτασμού της ζωής, κι ως τέτοιο μπορεί να κοιτάει πάντα προς το μέλλον – όπως έγραφε και ο Σαρτρ λακωνικά «μόνο στη δράση υπάρχει ελπίδα». Ας ανασκουμπωθούμε λοιπόν, έχουμε τόσα ακόμη να κάνουμε!